Tarihsel bir sistemin yeni bir mizaç modeline evrimi: Dokuz Tip Mizaç Modeli
Enver Demirel Yılmaz - Ali Görkem Gençer - Ömer Aydemir
Mizaç ve kişilik gerek kişileri anlamada, gerekse psikopatolojilere yarattığı yatkınlığı formüle etmede önemli bir değişkendir. Mizaç ve kişiliğin tanımının, kapsamının ve ilişkilerinin belirlendiği; kategorik olarak mizaç/kişilik tipi denilebilecek yapıların hangi çekirdek özellikleri içerdiğinin; bu yapıların normal ve psikopatolojik davranışsal özellikleri ve hangi psikopatolojik belirtilere yatkın olduğunun; aşırı stres veya rahatlama durumlarında mizaç/kişilik yapısının ne gibi değişimler göstereceğinin (mizacın salınabilirliği) net olarak ortaya konduğu bir modele gereksinim vardır.
Dokuz Tip Mizaç Modeli (DTMM), Enneagram Sistemi'nden (ES) yararlanılarak oluşturulan, kuramsal bir alt yapıya sahip ve güncel tanı sistemleri ve görüngülerle uyumlu bir modeldir. DTMM, ES’nin savları olan dokuz temel tipin varlığını, bir çember üzerinde 1’den 9’a kadar numaralarla sembolize edilen bu tiplerin iki yanındaki tipin temel mizaç tipine etki ve katkıda bulunduğunu (kanat etkisi), tiplerin aşırı stres ve rahatlama durumlarında ortalamada gösterdikleri davranış örüntülerinin dışında davranışlar gösterdiklerini (stres ve rahat hattı-mizacın Salınabilirliği) öne sürmektedir.1 Bununla birlikte DTMM ES’den farklı olarak, tiplerin kişilik tipleri olarak tanımlanmasına karşı çıkar.1 Aslında tipler doğuştan gelen özellikler kümesini (huy) ifade ettiği için mizaç tipleri olarak adlandırılmalıdır. Ayrıca tipler tek bir mizaç özelliği üzerinden tanımlanamaz. DTMM, ES yorumcularının göz ardı ettikleri mizaç, karakter ve kişilik kavramlarına bir bütünlük ilişkisi içinde açıklık getirmiştir. DTMM, mizaç tipleri ve bu tipler etrafında kümelenen
özellikler ile psikopatolojik belirtiler, psikiyatrik tanı ve tedavi stratejileri arasındaki ilişkiye daha yoğun bir biçimde odaklanarak, mizaç yapıları ile ruhsal (normal ve psikopatolojik) süreçler arasında kuramsal bir neden-sonuç ilişkisi kurmayı amaçlamaktadır.
Tip 1: İdealist, prensipli, adil, kontrollü, titiz, kurallara uyan, yargılayıcı, detaycı, gergin bireylerdir. Obsesif kompulsif kişilik özellikleri gösterirler. Psikopatolojik yatkınlıkları kusursuzluk isteğine bağlı öfke, kaygı ve obsesyonlardır.
Tip 2: Duygusal, yardımsever, sıcakkanlı, ilişki odaklı, alıngan, sitemkar, ısrarcı, aceleci, yönlendiricidirler. DSM sisteminde yer alan B kümesi kişilik özellikleri gösterirler. Psikopatolojik yatkınlıkları, ilişki sorunlarından kaynaklanan yoğun düşünceler, agresiflik, kendine zarar verme, ağlama, uyku sorunları, endişedir.
Tip 3: Hırslı, rekabetçi, başarı odaklı, pratik, imaj ve statüye düşkün, duygudan uzak, motivatör, diplomatik bireylerdir. Özsever kişilik özellikleri gösterirler. Başvuru belirtileri özsever zedelenmeden kaynaklanan saldırganlık ve ilişki sorunlarıdır.
Tip 4: Romantik, naif, içe dönük, bireysel, özgün, empatik, duyguların anlamını keşfeden, sanatsal, melankolik, tutkulu bireylerdir. Borderline kişilik, depresif ve siklotimik duygudurum özellikleri gösterirler. Boşluk duygusu, anlamsızlık düşünceleri, özdeşim sorunları, madde kullanımı gibi sorunlar yaşarlar.1,2
Tip 5: İçe dönük, sessiz, çekingen, yalnızlığı seven, gözlemci, analitik, akılcı, soyutlayıcı, soğuk, duygusuz, şüpheci bireylerdir. Şizoid kişilik özellikleri gösterirler. Paranoid düşünce ve sanrı taslakları oluşturmaya yatkındırlar.
Tip 6: Sadık, güvenilir, uyumlu, düzenli, tedbirli, ketum, tutumlu, olumsuz olasılıkları öncelikli düşünen, kuşkucu, sorgulayıcı, gizli muhalif, bilgi depolayan, ambivalan, kararsız bireylerdir. Bağımlı ve paranoid özellikler ön plandadır. Anksiyete bozuklukları ve obsesif kompulsif bozukluk sık görülmektedir.
Tip 7: Hareketli, muzip, konuşkan, iyimser, pratik, yenilikçi, maceraperest, hazcı, hayalci, abartıcı, dürtüsel, gailesiz, dikkatsiz, maymun iştahlı bireylerdir. Hipertimi, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, bağımlılık sorunları (oyun, internet, madde kullanımı) sık görülür.
Tip 8: Cesur, kendinden emin, otoriter, sert, baskın, hükmedici, lider, dobra, öfkeli bireylerdir. Antisosyal kişilik özellikleri gösterirler. Öfke patlamaları, saldırgan ve zarar verici davranışlar vemadde bağımlılığı sık görülür.
Tip 9: Sakin, barışçıl, ağırkanlı, uyumlu, arabulucu, öfkelerini bastıran, utangaç, inatçı, tembelliğe eğilimli bireylerdir. Çekingen kişilik özellikleri gösterirler. Sosyal fobi yönünden risk altındadırlar.
Bu tiplerin bilinmesi bireylerin en temel ruhsal ögesinin anlaşılmasına, normal ve psikopatolojiye açık taraflarının doğru irdelenmesine olanak sağlayacaktır.3 Modelde öne sürülen tiplerin saptanması amacıyla yazarlar tarafından geliştirilen Dokuz Tip Mizaç Ölçeği’nin geçerlilik ve güvenilirlik çalışması tamamlanmıştır. Ölçeğin kullanılacağı araştırmalarla model hakkında daha fazla kanıta dayalı veri elde edilmesi modelin yaygınlaşmasına hizmet edecektir.
Anadolu Psikiyatri Derg 2011; 12:165-166
Makalenin tamamına ulaşmak için tıklayınız.
